Teveel aan tafel

Ethiek blijkt een onderdeel binnen het filosofisch spectrum dat me boeit en raakt. Ik denk omdat het direct gerelateerd is aan het 'mens zijn'. Of, zoals onze docent het noemt, aan de vraag hoe we als mens goed kunnen mensen in het leven. In wezen is elke ethiek een sociale ethiek, zonder mensen ís er zelfs geen ethiek. En het komt altijd om de hoek op de momenten dat het wringt...

Kijk, daar zit de adder. Ik ben niet zo van het wringen. Ondanks dat ik me verbaal best goed kan uitdrukken, knijpt m'n keel dicht zodra het begint te wringen. M'n lichaam reageert voelbaar en m'n denken maakt overuren. Misschien dat ik het daarom wel lekker vind om denkhandvatten te krijgen om zo'n wringende situatie via verschillende ethische modellen te 'ontleden'. Niet dat ik daar de tijd voor heb in het moment dat het wringen zich voordoet, maar uiteindelijk begint alles met bewustzijn. En dat wordt duidelijk getraind.

Ethische reflectie begint natuurlijk met reflectie op je eigen - vaak onbewuste - horizon. En hoe die betekenis geeft aan wat je doet. Hoe die maakt dat jij de dingen begrijpt en de ander 'verstaat'. Natuurlijk, we hebben allemaal onze eigen bril op en ons eigen referentiekader. Maar ik had hem nog niet zo scherp gevoeld als in een treffend beeld dat de docent schetst:

In ieder gesprek zitten vier mensen aan tafel. Jij en ik. Maar ook de persoon die jij denkt wie ik ben en de persoon die ik denk wie jij bent. Auw. Ja, zo kan het werken. Als je niet bewust bent en teveel gelooft in jouw eigen waarheid. Een goed idee dus om voor ieder gesprek even je bril te poetsen. En maar twee stoelen neer te zetten...

Iemand moet het doen...

De ochtend van onze lesdag is het altijd drukker dan normaal in onze groepsapp. Een enkeling meldt zich af, er is wat reisadvies of vertragingsmeldingen, dat soort dingen. Deze keer meldt een klasgenoot dat ze er door omstandigheden via zoom bij zal zijn. Fijn dat de academie die mogelijkheid biedt, jammer voor de gezelligheid. Ik wens haar fijn weekend, maar vraag ook bezorgd 'wie gaat me nu uitlaten?'

De lunchpauze tussen onze lessen is niet alleen nodig om te schakelen tussen de vakken, maar ook om energie op te doen via voedsel en zuurstof. Voor dat laatste wijken we meestal uit naar een mooi aangelegd volkstuinenpark tegenover het college. Ik moet bekennen dat de huismus in mij zich daarvoor op sleeptouw laat nemen, anders komt het er niet van. En met dit wandelmaatje is dat nooit saai, want zij heeft dan wel net zo'n opmerkzaam oog als ik, maar ziet toch net weer andere dingen. Zoals een eenzaam overgebleven peer aan een herfsttak. Door mij gelijk als 'moedig' bestempeld, waarop een droog 'of hij heeft moeite met loslaten' klinkt. Oh ja, we hebben ook wel dezelfde humor, dus als je de thema's van de lessen mee naar buiten neemt, zijn dit soort dialogen onvermijdelijk.

Na een intensieve ochtend teleologie en utilitarisme sluiten we voldaan onze schriften. Meer uit gewoonte dan uit noodzaak haal ik m'n telefoon weer van de vliegtuigstand, want God behoede dat ik iets heb gemist... Gelijk piept er een bericht van m'n wandelmaatje de groepsapp binnen:

'Wil iemand Astrid even uitlaten?'

Leerzaam Netflixen

En de tweede module is van start. Dit wordt een pittige. We gaan niet alleen op zoek naar onze levensbestemming en sleuteltalenten, maar duiken ook in de wereld van de ethiek. Iets met deontologie en teleologie. Plicht en effect geloof ik, maar vraag het me over vijf weken nog een keer. De docent is in ieder geval een aanstekelijke verhalenverteller, dus mijn aandacht heeft ie!

De leukste verrassing kwam echter van de lijst met 'aanbevolen literatuur'. Want daar noemt hij gewoon de Netflix serie The Good Place van (scenario)schrijver Michael Schur. En laat ik die nu al in flarden gezien hebben. Omdat het steeds bleef bij toevallige meekijkscènes snapte ik er werkelijk niks van. Ze probeerden me de strekking wel eens uit te leggen, maar dan denk je ook al snel 'laat maar'. Maar toch. Tijdens het laatste seizoen bleef ik steeds vaker zitten en werd ik geraakt door de diepere lagen over wanneer ben je een 'goed mens', wanneer ben je goed genoeg en wanneer is het leven zinvol. En volbracht.

Deze module geeft me dus een perfect excuus om de hele serie nog eens te bekijken. En om dit keer van begin tot eind te blijven zitten. Geweldig. Met in seizoen 2 al een heerlijke monoloog van ethische filosofieprofessor, wanneer hij heeft ontdekt dat het 'puntensysteem', dat ieders goede en slechte daden bijhoudt, niet meer past bij de complexe wereld waarin we leven en niemand ooit nog genoeg punten zal scoren om in The Good Place te komen na diens dood:

"In grote lijn zijn er drie theorieën over hoe je 'goed' moet leven. Aristotels' deugdethiek geloofde in bepaalde deugden van geest en karakter, zoals moed en gulheid. Je moet proberen je te ontwikkelen volgens deze deugden. In de gevolgenethiek komt de basis voor het beoordelen van goed of slecht voort uit de gevolgen van een actie. Hoeveel nut of goeds kwam eruit, tegenover hoeveel pijn of slechts. Volgens de deontologie zijn er strenge regels en plichten voor iedereen, zodat de samenleving functioneert. Ethisch zijn is gewoon deze plichten nakomen en die regels volgen.

Maar de échte zin van het leven, het ethische systeem dat je moet volgen, is nihilisme. De wereld is leeg. Niks heeft zin en je gaat gewoon dood. Dus doe maar wat!"

Gelukkig hebben we na de lunch Zingeving & levensbestemming. Anders ga ik zo 'leeg' naar huis om maar wat te doen.

Living Alone

Als ik - na het wegzwemmen van een week vermoeidheid en emoties - de kleedkamer in stap, val ik midden in een gesprek van twee dames in de ruimte ernaast. Aan de leeftijd van hun stemmen te horen komen ze uit het grijze dobberbad.

"Nou, een beetje uitgaan enzo, leuke avondjes op stap."

"Gewoon gezellig, zeg maar."

"Ja, een lat relatie."

"Dat is met seks!"

"Nee nee, lat, living alone together."

"Nee, het is living apárt together. Dan ben je wel samen."

Ze mompelen nog een beetje door wat ik niet helemaal meekrijg, want mijn gezicht heb ik inmiddels in de handdoek gedrukt van de pret.

"Ja, maar dat is wel met seks," klinkt het ineens weer resoluut.

"Oh... dan is het vriendschap."

Waarvan akte.

Zwemmers onder elkaar

Voor het 50+ onderhoud van m'n lichaam ben ik dit seizoen weer begonnen met zwemmen. Een verrassend verfrissende start van de dag, moet ik zeggen. Tegen alle patronen in stap ik warm uit bed m'n Speedo in en de donkere, koude straat op. Heel grappig hoe de wereld gedurende een paar baantjes trekken transformeert van slapend naar ochtendspits. 

Het sportbad is ingedeeld in vier delen. Oplopend van eerste versnelling - grijs, teutend en meer dobberend dan zwemmend - naar vierde versnelling. Daar waar de borstcrawl domineert en er hulpstukken gebruikt worden voor extra trainingseffect. Nou, deze 50+ trekt zich in de derde versnelling lekker op aan die speedo's. Er zit toch meer 'waterman' in me dan ik tot nu toe in m'n horoscoop heb ontdekt.

Nadat de eerste golf zwemmers het bad alweer verlaten heeft, staan er ineens twee nieuwe mannen in mijn baan. De een met het postuur van Harry Potters Hagrid en de ander meer Bassie dan Adriaan. Terwijl zij nog even bijkletsen, tik ik tussen hun lijven in de muur aan, geef ze een goedemorgen en keer weer om. Als ik voor de vierde keer hun babbelbox onderbreek, vind ik het wel mooi geweest. 'Oké, wat gaan we doen', zeg ik uitnodigend. Hagrid moet er zelf ook wel om lachen. 'Ja, zwemmen', zegt ie. 'Goedzo, ik doe het voor' en duw mezelf weer als een 50+ speer van de kant.

Twee banen later zit mijn ritje er eigenlijk wel op en mag ik even tegen de kant uitpuffen. Met mezelf afwegend of ik er nog wat banen uit zal persen, komt Hagrid langzaam dichterbij. 'Oké wat gaan we doen', klinkt het vrolijk. Nou eh... een koekje van eigen deeg opeten, dat gaan we doen!

Shit happens

Eindelijk weer met de trein naar school. Dat is er door omstandigheden nog niet van gekomen dit jaar. Het is nog vroeg, de trein bijna leeg. Lekker helemaal achterin, stilte coupé, boek op schoot. In Almelo komen twee mannen met hond binnen, stinkend naar drank en te lang zonder wasmachine. Omdat de trein hier ophoudt, gaan ze naast mij zitten. Beetje vervelend, maar ook zij hebben recht op een plek. De hond wordt het allemaal teveel en voordat we er erg in hebben heeft ze een enorme keutel in het gangpad gelegd.

Nu wordt het toch wel een beetje heel erg vervelend. Dat vinden de twee mannen ook. De oudste moppert tegen de hond en stamelt excuses. Dat het haar eerste treinreis is en dat ze zenuwachtig is. Hij haalt snel een poepzakje uit z'n tas en begint de boel op te ruimen. Dat valt nog niet mee, maar twee zakjes en veel wc-papier later is de vloer wel schoon. De stank trekt echter maar langzaam weg. In Deventer gooit de jongste snel de zakjes weg op het perron en ze trekken zich de rest van de reis terug op het balkon van de trein. Wetend dat de buitenwereld niet alleen hen, maar nu ook hun hond, liever kwijt dan rijk is. Ze schamen zich en ondanks alles heb ik met ze te doen.

In Apeldoorn loopt de trein bomvol. Een tiptop verzorgde, grijze dame komt snel naast me zitten. Ik vraag of er iets is gebeurd, want waar komen al die mensen ineens vandaan. Geen idee, zegt ze, maar de hele wereld gaat toch wel ten onder. Dat kan ook niet anders na 10 jaar Rutte, je ziet nu de gevolgen van die jaren overal om je heen, nietwaar. Oké... de toon is gezet, maar hier heb ik niet zoveel zin in.

Er volgt een mededeling van de conducteur. De trein is te vol. Uit veiligheidsoverwegingen kunnen we zo niet gaan rijden. Tussen de regels door zegt ze eigenlijk 'wie geen haast heeft, verlaat deze trein en pak de volgende'. Onze coupé staat er nog redelijk ordelijk bij en zoals verwacht beweegt niemand. De oproep wordt herhaald, we zijn te zwaar beladen. De nette dame trekt ineens een jonge vrouw in het gangpad aan haar mouw en zegt 'u moet eruit'. Pardon? Of zij bij haar opvoedkundige actie bewust koos voor de gesluierde moslima in plaats van de jongeman, die zelfs dichter bij haar en de deur staat, zal ik nooit weten. Maar mij is wel duidelijk: zij schaamt zich nergens voor. De blik in haar ogen als de moslima in Amersfoort mijn plaats inneemt, is echt goud waard. Karma!

Na een lange maar vruchtbare intervisiedag wacht ik op het perron weer op m'n trein naar huis. Blij dat ik zit, lekker voorin, stilte coupé, warme chocolademelk in de hand. Na een tijdje echter komt alles van die bizarre heenweg weer terug. Inclusief de stank. Ik weet dat ik gevoelig ben voor geuren, maar ik heb nu toch wel genoeg frisse lucht en afleiding gehad? Of dit zal toch niet...

Met dank aan de ns-app ontdek ik dat ik inderdaad in precies hetzelfde treinstel zit als die ochtend. Zelfde nummer, zelfde gangpad, zelfde restanten van een bange hond. Ach ja, ik moest voorbeelden van synchroniciteit verzamelen voor m'n werkstuk. Bedankt, Universum.

Betekenis zien

Voor de module Grenservaringen moeten we een stuk schrijven over één van de onderwerpen die voorbij is gekomen. Iets waar je veel mee hebt, misschien wel uit (eigen) ervaring, iets waar je meer over wilt weten of waar je in je werk of leven wat mee wilt. Van alle buiten-motorische of buiten-zintuigelijke ervaringen die we hebben behandeld, ga ik het meest aan bij synchroniciteit. Oftewel: betekenisvol toeval. Want daar zit naar mijn idee het leven vol mee. Tenminste, als je het wilt zien en als je er betekenis aan wilt geven. En dat kan en wil ik.

Terwijl ik van binnen langzaam vorm geef aan het wat en hoe van de opdracht, terwijl ik boeken verzamel om te betrekken in m'n voorwerk, terwijl in m'n geheugen steeds meer laatjes met voorbeelden open gaan, komt een collega bijna buiten adem het kantoor binnen. Die moet even haar verhaal kwijt, want 'wat me nú toch is overkomen...'

"Ik parkeerde vanmorgen de auto daar honderd meter verderop en vond midden op de parkeerplaats een bankpas. Ik heb nog gegoogeld op de naam, maar dat leverde zo snel niks op. Ik denk 'ik stop hem zolang maar even in m'n zak en maak er later wel werk van om de eigenaar op te sporen.' Ben ik net bezig op de jeugdafdeling om alles in te richten voor de Kinderboekenweek, komt er een meneer recht op me aflopen en vraagt: "Is hier ook een bankpas gevonden?" Ik zeg een beetje weifelend dat ik toevallig wel net ergens buiten een pas heb gevonden. Dus ik vraag naar z'n naam, blijkt dat de eigenaar van het bankpasje dat ik in m'n zak heb zitten. Dat geloof je toch niet?!"

Afijn, de introductie van m'n werkstuk ligt dus gewoon op straat. Of eigenlijk op kantoor, want toen m'n collega dit vertelde stond ik 'toevallig' bij háár werkplek. Bedankt, Universum!

Over ik en de ander

De module existentiefilosofie is alweer ten einde. En opnieuw ontdek ik dat Astrid en filosofie niet echt een gelukkig huwelijk is. Ik stel graag vragen hoor, daar niet van, maar mijn denken schiet gewoon automatisch naar de psychologische kant van het 'probleem'. Karl Jaspers komt ook met een mogelijke verklaring door zijn definitie van filosofie als 'een zinvol denken zonder resultaat'. Want Astrid houdt erg van dingen afronden, of toch in ieder geval tot een soort conclusie komen. Maar goed, zingeving is natuurlijk belangrijk binnen deze opleiding, dus ik geef me over aan het gedachtengoed van de vier grote existentiefilosofen.

Ondanks hun verschillen valt me ook een belangrijke gemene deler op als het gaat over betekenis en zingeving, namelijk vrijheid, vrij zijn, de vrije wil. En ineens zie ik in dat verband citaten waar ik wél op aan kan haken. Zo zegt Nietzsche: "Om als echt mens te leven, moet je je losmaken van de kudde en een solitair dier worden." Voor hem is de vrije geest direct verbonden met de noodzaak om alleen te kunnen staan en zijn mensen in de eerste plaats individuen.

Nou, daarover kom ik bij zijn existentiebroeders toch wat andere gedachten tegen. Zo zegt Kierkegaard: "Vrij zijn is jezelf begrijpen in verhouding tot de ander, op zo'n manier dat je jezelf begrijpt in wat je tegen de ander zegt, op het moment dat je die ander probeert te begrijpen." Kijk, hier gebeurt iets waar ik warm van word: de verhouding van ik tot de ander en wat die ons beiden brengt, bijvoorbeeld innerlijke vrijheid.

Jaspers gaat daarop door en zegt: "De mens kan vooral in liefdevolle toewijding aan anderen, in de existentiële communicatie, de kans grijpen tot het zichzelf zijn." Sartre vat het nog even mooi samen met: "Elke poging om de waarheid te ontdekken over jezelf loopt via de ander. De ander is onmisbaar voor mijn existentie en voor de kennis die ik van mezelf heb. De ontdekking van mijn innerlijkheid betekent tegelijkertijd de ontdekking van de ander."

Ik weet, ik kan echt heel rationeel bezig zijn met mezelf en het leven proberen te begrijpen, maar ik voel ook dat dat pas echt invulling en betekenis krijgt in relatie met een ander. We zijn misschien allemaal individuele, authentieke, unieke mensen, maar we zijn ook - over alle grenzen van tijd en ruimte heen - als zielen met elkaar verbonden. Dus hebben we elkaar nodig om onszelf als heel te ervaren.

Hoogleraar geestelijke verzorging Martin Walton zei zelfs in een interview: "De zin van het leven is dat anderen het met mij willen delen." En als geestelijk begeleider is dat volgens mij de rol die je voor even mag innemen in het leven van een ander: de vrijheid en veiligheid bieden om te ontdekken hoe je je verhoudt tot een situatie en daarmee tot jezelf. Hoe mooi is het als ik in die rol ook telkens iets over mezelf mag leren!

Ik kies dus ik ben

Qua existentie zijn we inmiddels bij Sartre aangeland. Hij had nogal uitgesproken ideeën waar het gaat om kiezen, vrijheid en moraal. De docent haalt een beroemd voorbeeld aan van een student die zich bij Sartre had gemeld met een groot dilemma. Iets met kiezen voor z'n moeder of z'n land in het licht van de Tweede Wereldoorlog. We filosoferen wat over de casus, tot een klasgenoot opmerkt dat die student natuurlijk had kunnen weten wat voor soort antwoord hij zou krijgen. Hij was niet voor niets naar Sartre gegaan.

Ja natuurlijk. En herkenbaar. Deze week nog werd ik gebeld door een vriendin. Er speelde iets, ze voelde zich onderdeel van de situatie, want ze wist meer en nu wist ze niet wat ze moest doen. Dus ze begon te praten. En ik deed waarvoor ze me belde: luisteren, samenvatten en doorvragen naar wat er achter haar emoties, gedachten en aannames zit. Al pratend tegen mij, en reagerend op mijn vragen en opmerkingen, kwam ze zelf tot een passende eerstvolgende stap.

Ik merkte wel dat ik soms een beetje snel door de bocht was gegaan met haar. Dus ik bood nog even een opening om het te heroverwegen. 'Ja sorry hoor', zeg ik, 'maar dit is wat je krijgt als je mij belt. Je kunt ook die andere vriendin nog even bellen, dan krijg je een ander gesprek.' 'Ja, nee,' zegt ze direct, 'dan krijg ik een antwoord waar ik toch niks mee kan.'

Ik schiet onbedoeld in de lach. Gewoon om de herkenbaarheid van hoe het werkt, met raadvragen en met onze vriendschap. En de casus van deze filosofieles laat dat opnieuw zien. Dus, de volgende keer dat je besluit iemand om advies te vragen, kijk niet naar je probleem, maar kijk naar degene die je wilt gaan bellen. In die keuze ligt mogelijk het antwoord op je probleem, dat je diep van binnen eigenlijk al weet.

Meebuigen met het lot

Leerjaar 2, Module 1. We zijn begonnen. En het is een zware start, ik kan niet anders zeggen. Druk met m'n werk en een dieper voelbare werkdruk. De ene enkel nog altijd gezwollen en stram. De andere voet nu met een gebutste nagel, omdat ik iets zwaars op m'n teen liet vallen. Wegens treingedoe voor het eerst met de auto naar school, blijkt halverwege dat ik flink moet omrijden omdat de snelweg 'dicht' is. En dan zijn de vakken van deze module ook nog eens pittig: grenservaringen en existentiefilosofie. Goedemorgen.

Kierkegaard leert ons over de angst voor de mogelijkheid van een vrije keuze en het settelen in leegheid om die angst te ontlopen. Nietzsche vertelt ons dat je pas werkelijk vrij bent als je de angst en wanhoop over de zinloosheid van je bestaan overwint. Terwijl ik de docent hoor praten over 'de duizeling van de vrijheid' en 'de liefde voor je levenslot', duizelt het mij vooral omdat ik nog geen houvast heb gevonden in deze filosofische draaimolen.

Die grenservaringen liggen dichter bij mijn belevingswereld. Ik heb zelf geen bewuste paragnostische ervaringen gehad, alhoewel... Maar enige synchroniciteit is mij echt niet vreemd. Het is vooral interessant om te horen welke wetenschappelijk onderzoeken er allemaal zijn gedaan naar dit soort exeptional human experiences, en vooral hoe vervolgens weer op de uitkomsten is gereageerd door sceptici. Meten is weten in de wetenschap, behalve als je het niet kunt verklaren.

Mijn eigen grenservaring speelt zich op dit moment vooral af tussen werk en studie, hoofd en hart, leven en geleefd worden. Waarbij gelijk mijn angst voor de mogelijkheid van een vrije keuze op de proef wordt gesteld. Als kers op de taart blijkt bij thuiskomst dat er iemand zijn eigen mogelijkheid van een vrije wil heeft gebruikt om de buigbare grenzen van mijn parkeerbeugel te onderzoeken. Krachten nog moeite zijn bespaard om zijn auto te kunnen settelen in de leegheid achter de grens van deze beugel.

Nou ja, ik geef toe, parkeerkaartjes zijn ook duizelingwekkend duur tegenwoordig.