Over ik en de ander

De module existentiefilosofie is alweer ten einde. En opnieuw ontdek ik dat Astrid en filosofie niet echt een gelukkig huwelijk is. Ik stel graag vragen hoor, daar niet van, maar mijn denken schiet gewoon automatisch naar de psychologische kant van het 'probleem'. Karl Jaspers komt ook met een mogelijke verklaring door zijn definitie van filosofie als 'een zinvol denken zonder resultaat'. Want Astrid houdt erg van dingen afronden, of toch in ieder geval tot een soort conclusie komen. Maar goed, zingeving is natuurlijk belangrijk binnen deze opleiding, dus ik geef me over aan het gedachtengoed van de vier grote existentiefilosofen.

Ondanks hun verschillen valt me ook een belangrijke gemene deler op als het gaat over betekenis en zingeving, namelijk vrijheid, vrij zijn, de vrije wil. En ineens zie ik in dat verband citaten waar ik wél op aan kan haken. Zo zegt Nietzsche: "Om als echt mens te leven, moet je je losmaken van de kudde en een solitair dier worden." Voor hem is de vrije geest direct verbonden met de noodzaak om alleen te kunnen staan en zijn mensen in de eerste plaats individuen.

Nou, daarover kom ik bij zijn existentiebroeders toch wat andere gedachten tegen. Zo zegt Kierkegaard: "Vrij zijn is jezelf begrijpen in verhouding tot de ander, op zo'n manier dat je jezelf begrijpt in wat je tegen de ander zegt, op het moment dat je die ander probeert te begrijpen." Kijk, hier gebeurt iets waar ik warm van word: de verhouding van ik tot de ander en wat die ons beiden brengt, bijvoorbeeld innerlijke vrijheid.

Jaspers gaat daarop door en zegt: "De mens kan vooral in liefdevolle toewijding aan anderen, in de existentiële communicatie, de kans grijpen tot het zichzelf zijn." Sartre vat het nog even mooi samen met: "Elke poging om de waarheid te ontdekken over jezelf loopt via de ander. De ander is onmisbaar voor mijn existentie en voor de kennis die ik van mezelf heb. De ontdekking van mijn innerlijkheid betekent tegelijkertijd de ontdekking van de ander."

Ik weet, ik kan echt heel rationeel bezig zijn met mezelf en het leven proberen te begrijpen, maar ik voel ook dat dat pas echt invulling en betekenis krijgt in relatie met een ander. We zijn misschien allemaal individuele, authentieke, unieke mensen, maar we zijn ook - over alle grenzen van tijd en ruimte heen - als zielen met elkaar verbonden. Dus hebben we elkaar nodig om onszelf als heel te ervaren.

Hoogleraar geestelijke verzorging Martin Walton zei zelfs in een interview: "De zin van het leven is dat anderen het met mij willen delen." En als geestelijk begeleider is dat volgens mij de rol die je voor even mag innemen in het leven van een ander: de vrijheid en veiligheid bieden om te ontdekken hoe je je verhoudt tot een situatie en daarmee tot jezelf. Hoe mooi is het als ik in die rol ook telkens iets over mezelf mag leren!

Ik kies dus ik ben

Qua existentie zijn we inmiddels bij Sartre aangeland. Hij had nogal uitgesproken ideeën waar het gaat om kiezen, vrijheid en moraal. De docent haalt een beroemd voorbeeld aan van een student die zich bij Sartre had gemeld met een groot dilemma. Iets met kiezen voor z'n moeder of z'n land in het licht van de Tweede Wereldoorlog. We filosoferen wat over de casus, tot een klasgenoot opmerkt dat die student natuurlijk had kunnen weten wat voor soort antwoord hij zou krijgen. Hij was niet voor niets naar Sartre gegaan.

Ja natuurlijk. En herkenbaar. Deze week nog werd ik gebeld door een vriendin. Er speelde iets, ze voelde zich onderdeel van de situatie, want ze wist meer en nu wist ze niet wat ze moest doen. Dus ze begon te praten. En ik deed waarvoor ze me belde: luisteren, samenvatten en doorvragen naar wat er achter haar emoties, gedachten en aannames zit. Al pratend tegen mij, en reagerend op mijn vragen en opmerkingen, kwam ze zelf tot een passende eerstvolgende stap.

Ik merkte wel dat ik soms een beetje snel door de bocht was gegaan met haar. Dus ik bood nog even een opening om het te heroverwegen. 'Ja sorry hoor', zeg ik, 'maar dit is wat je krijgt als je mij belt. Je kunt ook die andere vriendin nog even bellen, dan krijg je een ander gesprek.' 'Ja, nee,' zegt ze direct, 'dan krijg ik een antwoord waar ik toch niks mee kan.'

Ik schiet onbedoeld in de lach. Gewoon om de herkenbaarheid van hoe het werkt, met raadvragen en met onze vriendschap. En de casus van deze filosofieles laat dat opnieuw zien. Dus, de volgende keer dat je besluit iemand om advies te vragen, kijk niet naar je probleem, maar kijk naar degene die je wilt gaan bellen. In die keuze ligt mogelijk het antwoord op je probleem, dat je diep van binnen eigenlijk al weet.

Meebuigen met het lot

Leerjaar 2, Module 1. We zijn begonnen. En het is een zware start, ik kan niet anders zeggen. Druk met m'n werk en een dieper voelbare werkdruk. De ene enkel nog altijd gezwollen en stram. De andere voet nu met een gebutste nagel, omdat ik iets zwaars op m'n teen liet vallen. Wegens treingedoe voor het eerst met de auto naar school, blijkt halverwege dat ik flink moet omrijden omdat de snelweg 'dicht' is. En dan zijn de vakken van deze module ook nog eens pittig: grenservaringen en existentiefilosofie. Goedemorgen.

Kierkegaard leert ons over de angst voor de mogelijkheid van een vrije keuze en het settelen in leegheid om die angst te ontlopen. Nietzsche vertelt ons dat je pas werkelijk vrij bent als je de angst en wanhoop over de zinloosheid van je bestaan overwint. Terwijl ik de docent hoor praten over 'de duizeling van de vrijheid' en 'de liefde voor je levenslot', duizelt het mij vooral omdat ik nog geen houvast heb gevonden in deze filosofische draaimolen.

Die grenservaringen liggen dichter bij mijn belevingswereld. Ik heb zelf geen bewuste paragnostische ervaringen gehad, alhoewel... Maar enige synchroniciteit is mij echt niet vreemd. Het is vooral interessant om te horen welke wetenschappelijk onderzoeken er allemaal zijn gedaan naar dit soort exeptional human experiences, en vooral hoe vervolgens weer op de uitkomsten is gereageerd door sceptici. Meten is weten in de wetenschap, behalve als je het niet kunt verklaren.

Mijn eigen grenservaring speelt zich op dit moment vooral af tussen werk en studie, hoofd en hart, leven en geleefd worden. Waarbij gelijk mijn angst voor de mogelijkheid van een vrije keuze op de proef wordt gesteld. Als kers op de taart blijkt bij thuiskomst dat er iemand zijn eigen mogelijkheid van een vrije wil heeft gebruikt om de buigbare grenzen van mijn parkeerbeugel te onderzoeken. Krachten nog moeite zijn bespaard om zijn auto te kunnen settelen in de leegheid achter de grens van deze beugel.

Nou ja, ik geef toe, parkeerkaartjes zijn ook duizelingwekkend duur tegenwoordig.

Gezelligheid boven alles

Tijdens de terugreis stop ik op de meest inspiratieloze tank-plas-vreetplek vlak voor de Nederlandse grens. Alles is er druk en vies, maar pauzeren moet na twee uur rijden, het is etenstijd en tanken kan hier nog goedkoop. Ik denk het systeem slim af te zijn deze keer: eerst plassen en dan de toegangsticket inleveren bij het afrekenen van m'n etenswaar. Maar ik raak in de war. Er staat niks op het toiletticket en ze slingeren echt overal. Zou dat systeem hier niet gelden? Ik manoeuvreer me - zo min mogelijk aanrakend - tussen schappen vreetvoer, vrachtwagenchauffeurs en jengelende gezinnetjes door.

Het meisje achter de kassa is representatief voor de treurigheid van deze tent. Ik vraag haar om een saucijzenbroodje. 'Dat mag u zelf pakken', zegt ze en wijst naar de warmhoudcabine die gevuld is met vele soorten broodjes zonder naamkaartje. Wat is wat? Ik kies dan maar wat er het smakelijkst uitziet. Ze zet een beker theewater voor me neer die serieus half gevuld is. 'Wat een klein bakkie!', floept er spontaan uit. 'Wilt u meer?', vraagt ze, alsof dat een extra service is. Na mijn 'ja graag' vult ze hem tot de rand toe bij. Dat was dus niet zo moeilijk, toch?

Nog verbaast over wat er allemaal gebeurt, herinner ik me na het afrekenen het toiletkaartje, dat ik al die tijd zichtbaar in m'n hand had. 'Kan ik dat hier inleveren of doen jullie daar niet aan?', vraag ik. 'Jawel, maar het is nu al betaald. Volgende keer dan maar', zegt ze schouderophalend. Tuurlijk. Ik geef me maar over aan m'n 'diner' en ontdek bij de eerste hap dat ik een kaasbroodje heb gepakt. Kijk, ik kan echt begrijpen dat je een hekel hebt aan deze baan, maar dat hoef je toch niet op mij af te reageren?!

Terwijl ik het wonder van een doorgangsplek als deze overpeins rolt een moslim tussen twee auto's een kleedje uit en begint z'n gebedsritueel. En gelijk heeft ie. Geloof boven alles, zelfs hier.

De perfecte non-logica

Mijn grootste meehelpklus in het klooster waar ik deze zomer verbleef was me op het lijf geschreven: "Wil je de bibliotheek opruimen?" Maar natuurlijk, lieve Sophie, hoe wil je het hebben? Simpel: literatuur weer bij elkaar en op alfabet. Frans en Engels apart. De rest op genre: muziek, kunst, natuur, koken, economie, filosofie, religie... En de grote leestafel graag opnieuw inrichten, en weer precies in het midden zetten, want er klopt iets niet... 

Zalig, zo mag ik het horen. Het bleek allemaal nog niet zo simpel, maar gelukkig was die grove indeling al gemaakt. Alleen, als je eenmaal gaat schuiven, schuift alles mee. En dan moet je door! Maar het is gelukt. Sophie blij, bibliotheek weer in balans en gasten voelen het meteen als ze binnenkomen. Het klopt hier.

Een tijd geleden heb ik m'n eigen bescheiden boekenkast op kleur ingericht. Heel grappig, leuk effect, maar uiteindelijk onhandig. Nieuwe boeken zijn altijd een probleem, kleuren zijn soms ondefinieerbaar. Ik had me voorgenomen deze zomer weer naar een ander systeem te gaan. Maar welk dan?

Terwijl ik met deze kloosterbibliotheek bezig was verscheen er een artikel in DeMorgen met de treffende teaser: Hoe je boekenkast te ordenen: 'Volgens een eigen logica en dan niet dementeren'. Vier Vlaamse boekenwurmen vertellen over hun kastorde. Leest u even mee?

De actrice heeft hetzelfde probleem als ik. Het leek haar leuk de boeken op kleur in te delen, maar tijdens het opsplitsen van de collectie ging het mis. "Ik heb bijvoorbeeld een paar boeken van Umberto Eco. Toen ik de groene Eco en de gele Eco elk op een verschillende stapel moest leggen, ging het knetteren in mijn hoofd."

De auteur brengt orde in haar chaos door allerhande systemen tegelijk te hanteren. Een mengeling van fictie en non-fictie en daarbinnen verschillende categorieën. Plus eigen categorieën, zoals de kleppers, voor de grote namen uit boekenland. "Je moet wel dood zijn, daar wijk ik niet van af, ook al leidt dat soms tot harde keuzes: iemand zoals Alice Munro behoort voor mij absoluut tot die kleppers, maar zolang ze nog leeft, kan ik haar boeken niet in die categorie zetten."

De wetenschapsfilosoof drukt de hoop van boekenliefhebbers naar het perfecte klasseringssysteem meteen de kop in. "Zo'n systeem bestaat niet. Wat je ook bedenkt, vroeg of laat loopt het fout." Ook hij is verschillende systemen door elkaar gaan gebruiken. "Geen kat die er nog z'n jongen in vindt, behalve ik. Het enige wat ik nu niet moet doen, is dement worden."

De radiomaker snapt dat de indeling van je boekenkast een van de grote levensvragen is en hij weet dat het perfecte systeem wél bestaat. "Bibliotheken bestaan al honderden jaren. Mensen die veel slimmer zijn dan ik hebben het perfecte systeem uitgedokterd om die logisch in te richten. Dat gewoon naar je thuisbibliotheek kopiëren is het slimste wat je kan doen."

Dus.

Afijn, terug naar m'n eigen bibliotheekje. Ik kies dit keer maar gewoon voor de allersimpelste basis: het alfabet. Plus een aparte sectie... voor de nieuwe boeken. Denk ik.

Stilvallen

Op de laatste ochtend van m'n meehelpweek, voordat ik 's avonds de stilte weer in duik, stort ik me nog op een zinvol klusje. Helaas stort ik me daarbij ook van een afstap af. Dankzij m'n overgave aan het vallen én de zachte stapel gordijnen die ik vastheb, weet ik de schade te beperken tot een flinke verzwikking. Ironisch, want het kwam juist door die gordijnen dat ik de afstap niet zag. Maar goed. Tot zover dus mijn bijdrage aan nog even dit en snel nog even dat. Vanaf dan is het vooral goed aanvoelen wat ik beter wel en niet kan doen en hopen dat er toch niet iets gescheurd is.

De stilte die daarop volgt krijgt hiermee ook een nieuwe lading. Anders zitten. Behoedzaam lopen. M'n enkel een boomstam, m'n voet een ballon in regenboogkleuren. Maar op de tweede ochtend eindelijk ontspanning als ik voel dat de zwelling af- en de flexibiliteit toeneemt. Helemaal als ik de zwachtel weet te vervangen door een sexy brace. Die ga ik nog wel even nodig hebben!

Oké bokkenpootje, nu kan het zitten en zakken dus echt beginnen. En dan? Dan merk ik dat het maar niet stil en rustig wordt van binnen. Het verhaal dat altijd op de voorgrond stond, is er niet meer. Het verhaal dat op de achtergrond mee sudderde, is drooggekookt. Dus wat te doen met... niks? Hoe nieuw en onwennig is het als er geen afleiding is om de stilte mee te vullen. Die blijkt zich dan vast te klampen aan... innerlijk lawaai.

Werd het toch weer een interessante retraite. Kennelijk was het nodig even echt stil te vallen. Of, zoals een reisgenoot treffend verwoorde na afloop: 'je stapt nooit twee maal in dezelfde stilte.'

Naschrift voor de meelevende lezer: pootje herstelt keurig, maar neemt er de tijd voor.

Taalvirtuoos

Een week voordat m'n jaarlijkse stilte-reset-retraite begint ben ik al in dat bijzondere Rosario. Om in en om het klooster te helpen waar nodig, voor onderhoud of gasten. Mijn zinvolle bijdrage aan het voortbestaan van deze plek. En als bonus leer ik zo niet alleen meer over het B&B-leven, maar leer ik ook de dochter des huizes beter kennen: een 15-jarig lief bijdehandje. Met de voorbijtrekkende gasten gaat het al snel over taal. Want zoals dat altijd gaat tussen Vlamingen en Nederlanders; binnen de minuut ben je woorden uit de spreektaal aan het vergelijken, of toelachen. Of gewoon aan het uitleggen, omdat je elkaar anders misverstaat.

Zo leerde één van de gasten mij dat Vlamingen nu ook allemaal het woord 'leuk' gebruiken. Echt Nederlands, dat zeiden ze vroeger nooit. Maar ja, sinds Facebook en sinds die Like-knop overal, die ook in het Vlaamstalige gebied als vind-ik-leuk wordt vertaald, noemen ze alles in Vlaanderen nu ook 'leuk'. Amai, daar had ik nooit bij stilgestaan. Dat door de taal binnen een sociaal platform de spreektaal van een heel gebied of land wordt beïnvloed. Het is wat. Ondertussen wissel ik met de Bijdehante wat spreekwoorden en gezegden uit. Zo leer ik haar dat we met 'de koek is op' bedoelen dat het maximale is bereikt. Dat kan gaan over je geduld of je begrip, maar dat we het meestal gebruiken in de context van geld.

Een tijdje later valt haar oog op mijn theeglas waar ik het gebruikelijke naamstickertje op heb geplakt. 'Waarom schrijf je er alleen As op?', vraagt ze. 

'Ach ja, voor mij is dat genoeg. En ik ben gewoon lui. Het gaat er toch vooral om dat de ander weet dat dit niet zijn glas is. Wat dat betreft had ik er ook zoiets als m'n pincode op kunnen zetten.'

'Dan is de koek wel snel op', zegt ze zonder blikken of blozen.

Zo fijn als een les snel wordt opgepikt.

Vakantie voorpret

Mijn vaste kapster kent niet alleen m'n haar van alle kanten, maar inmiddels ook mij als mens. En ze kent haar collega's, dus deze keer laat ze het inzetten van de highlights in vertrouwen aan twee andere dames over terwijl ze naast ons een klant knipt en föhnt. Dat betekent wel dat ik sommige vanzelfsprekende gesprekken met wat achterstand begin.

Dus als dame 1 me naar m'n vakantieplannen vraagt, overweeg ik even of en hoe ik de waarheid zal aanvliegen. Maar goed, uiteindelijk kan ieder onderwerp een leuk gesprek opleveren. Ik besluit in de arena te stappen. Voor het gemak laat ik toch die 'stilte' nog maar even achterweg als ik antwoord:

"Ik ga op retraite."

"Wat ga je doen?"

"Retraite", probeer ik nog een keer.

"Wát?", klinkt het inmiddels een beetje bezorgd.

"RE - TRAI - TE", roep ik meermaals en steeds luider, in een poging boven het lawaai uit te komen.

"Ik versta het echt niet", zegt ze, "weet jij wat ze bedoelt?", roept ze in groeiende wanhoop naar m'n vaste kapster.

"Ja, met stilte enzo", helpt ze haar collega, "dan mag je een week niet praten."

"Niet praten? Waarom niet! En hoe noem je dat?"

"Retraite", zeg ik inmiddels lachend, omdat ik wel kan raden hoe dit gesprek gaat verlopen.

"Dat woord ken ik echt niet, ik dacht dat je zei op de trekker!"

 Oh zalig. We maken zo snel fouten.

[foto]

Overgave

Zoals alleen een poes dat kan. 

Nieuwsgierig, als ik drie bankjes verderop ga zitten, komt ze toch even buurten. Eerst alleen een staart langs m'n benen, dan een paar kopjes. Ze kruipt ook op de bank, maar zit eerst een tijdje op de uiterste hoek. Met de rug naar me toe. 

Dan stapt ze over me heen naar de andere hoek. Quasi ongeïnteresseerd kroelend met het hout. Dan voorzichtig voelend hoe ik aai. Na nog een keer heen en weer drentelen wint de rechterkant en theemutst ze onder m'n kriebelende vingers. Langzaam gaat ze liggen... en ontspant. Haar gespin voelt als een hartslag. Ik ben goedgekeurd.

Aanslag overleefd

Na een knusse bijkletslunch met m'n jeugdvriendin nemen we voor m'n flat afscheid als er ineens iets tussen ons door schiet en mij hard op een knokkel raakt. We schrikken allebei van de flits en van mijn pijnkreet. Ik denk eerst een stuk glas te zien liggen, maar herken er dan een ijsblokje in. What the f*ck...?!

We kijken instinctief naar boven, waar wel wat ramen open staan, maar ja, geen grinnikend gezicht natuurlijk. Zij vertelt dat ze ook bijna door een fantablikje was geraakt toen ze op mij stond te wachten. En ik zie daarna nog zeker drie andere ijsblokjes naar beneden komen, maar ben telkens te laat met omhoog kijken. M'n knokkel is inmiddels blauw en dik en hij bloedt een beetje. "Ja", zegt de ijscoboer waar ik een troostbolletje haal, "ijs is een geweldig moordwapen. Het smelt gewoon weg."

Eenmaal binnen hoor ik kleine plofgeluidjes op straat en twee verdiepingen onder mij zie ik een arm de moordwapens naar buiten gooien. Betrapt! Als de voordeur opent kijk ik in de ogen van twee schuldbewuste, Hollandse knaapjes. Leeftijd klaar-voor-de-middelbare-school en alleen thuis.

"Ik zie dat jullie ijsblokjes naar buiten gooien."

"Eh, ja."

"Wat denk je dat er gebeurt als je iemand raakt?"

"Dat doet pijn."

"Ja, dat doet pijn. Mij bijvoorbeeld."

"Oh! Eh, hebben we ú geraakt?"

"Ja, op de knokkel van m'n hand. En die doet nu heel erg pijn en hij wordt dik en hij bloedt."

"Oh, oh, eh, sorry, sorry, eh, heeft u misschien iets nodig...?"

"Nou, waar je mij het meest mee helpt is dat jullie stoppen met ijsblokjes uit het raam te gooien. Als die op je hoofd komen, heb je een gat in je hoofd."

"Ja, eh, sorry mevrouw, we zullen het niet meer doen, sorry."

Dat kinderen zich vervelen en kattenkwaad uithalen is van alle tijden. En ach, een beetje ijs van 10 meter hoog is toch grappig en onschuldig? Nee dus, dat doet echt zeer. Wel mooi om te zien wat er bij de 'daders' gebeurt als de anonimiteit verdwijnt. Ze weten dat ze iemand kunnen raken en dat dat pijn doet. Maar als dat dan lukt, en die iemand blijkt een gezicht te hebben en vertelt hoe het voelt, dan was het toch niet helemaal de bedoeling.

De schat.
Heeft u misschien iets nodig?
Ja, een beetje ijs, tegen de zwelling...